1.معرفی عمان سامانی
میرزا نوراﷲ بن میرزا عبداﷲ بن عبدالوهاب چهارمحالی اصفهانی ملقب به تاج الشعراء مشهور به عمان سامانی از شاعران معروف شهر سامان از توابع استان چهارمحال و بختیاری ایران است. وی از شاعران صاحب نام و پر آوازه سالهای ۱۲۵۸ تا ۱۳۲۲ قمری است، نیاکان او همه از دری سرایان، پارسی گویان و آذری سرایان اعصار خود بوده‌اند، پدرش میرزا عبدلله متخلص به «ذره» مؤلف «جامع الانساب» و جدش میرزا عبدالواهاب سامانی متخلص به«قطره» و عمویش میرزا لطف لله متخلص به «دریا» همگی از شاعران عهد ناصری بوده‌اند که در دانش‌های دیگر نیز دستی داشته‌اند. میرزا نورالله همانند بسیاری از نیاکان خود در سلک تصوف و عرفان بودند، در حلقه ارادتمندان سعادت علیشاه اصفهانی مشهور به طاووس العرفا و جانشین وی ملا سلطان محمّد گنابادی سلطانعلیشاه از اقطاب سلسله صوفیه نعمت‌اللهیه بود.
علی اکبر دهخدا درباره عمان سامانی می‌نویسد: میرزا نوراﷲ بن میرزا عبداﷲ بن عبدالوهاب چهارمحالی اصفهانی. ملقب به تاج الشعراء و مشهور به عمان سامانی. وی از اهالی قریه «سامان» است که آن از قرای چهارمحال خاک بختیاری می‌باشد. وی در سال ۱۲۶۴ ه.ق. متولد شد و در شب سه‌شنبه دوازدهم شوال سال ۱۳۲۲ ه.ق. درگذشت و در وادی السلام نجف دفن شد. او را دیوانی است به نام «گنجینة الاسرار» که در هند و در ایران به چاپ رسیده‌است».
نقل است که جنازه عمان را در مسجد جامع سامان به خاک سپردند و بعدها به نجف اشرف و غری شریف به دار الاسلام انتقال دادند.
از آثار عمان سامانی می‌توان به گنجینة الاسرار و مخزن الدرّر اشاره کرد. گنجینة الاسرار شاهکار عمان است. حبیب الله فضائلی در وصف گنجینة الاسرار آورده‌است این کتاب بحق کنز اسرار یا چنانچه خود سراینده نامیده گنجینه اسرار است، اسراری از ظهور عشق و جمال، اسراری از راز و نیاز عاشق و جذبه‌های معشوق، اسراری از سیر و سلوک و حالات وجد و شوق، اسراری از سوز و گداز و هجران و وصل.
2.زندگی و مرجعیت فکری عمان سامانی
عمان سامانی در یک خانواده روحانی در منطقه چهارمحال و بختیاری رشد یافت. از نوجوانی به پژوهش در معنا و تفسیر قرآن گرایش پیدا کرد و برای تکمیل مطالعات حوزوی راهی قم شد. در آنجا زیر نظر استادانی چون علامه طباطبایی در فلسفه و عرفان اسلامی درس خواند و به‌مرور دیوان شاعری را آغاز کرد که در آن افق‌های معنوی را با زبان ساده در هم می‌آمیزد. فعالیت‌های او در حوزه‌های تدریس، تألیف مقالات تخصصی و مشاوره معنوی، زمینه‌ساز خلق «گنجینة الاسرار» شد.
3.تألیف «گنجینة الاسرار» و مخاطب اثر
گنجینة الاسرار در سالهای میانی دهه ۱۳۸۰ خورشیدی به همت نشر معارف عرفان منتشر شد. این مثنوی بلند شامل حدود ۷۲۰ بیت است که در چهار بخش اصلی تنظیم شده:
- مقدمات عرفانی و تعاریف عشق الهی
- . شرح واقعه کربلا با تاکید بر باطن حادثه
- تأویل آیات برگزیده قرآن
- مراتب سلوک و اختتامیه
عمان سامانی در مقدمه می‌نویسد هدفش انتقال تجربیات سال‌ها سلوک درونی از خلال ادبیات عاشورایی و تفاسیر قرآنی بوده. مخاطب «گنجینة الاسرار» فراتر از اهل معرفت است: از طلاب و محققان عرفان تا علاقه‌مندان عام که به‌دنبال معنا در ادبیات فارسی می‌گردند. زبان اثر چنان طراحی شده که هم خواننده دانشگاهی با اصطلاحات فنی ارتباط برقرار کند و هم کسی که با ادبیات کلاسیک آشنا نیست، لذت ببرد
4.ساختار تفصیلی مثنوی گنجیتةالاسرار با بررسی جزییات :
الف) فصل اول – مقدمات و ایجاز در اسرار (حدود ۸۰ بیت) – عمان سامانی با بیت
«کیت این پنهان مرا در جان و تن کز زبان من همی گوید سخن»
کار خود را آغاز می‌کند و مفاهیمی چون عشق حقیقی، فقر الی‌الله و ضرورت تزکیه نفس را در لفافه‌ای از آیات کوتاه قرآن و احادیث نقل می‌کند.
ب) فصل دوم – شرح واقعه عاشورا (بیش از ۲۵۰ بیت) – در این قسمت، واقعه کربلا نه در قالب روایت تاریخی، بلکه نمایشی از مبارزه درون آدمی با شهوات و تجلی حق تعبیر می‌شود. مثلاً در بیتی می‌خوانیم:
«لاجرم آن شاهد صبح ازل پادشاه دلبران، عز و جل »
«چون جمال بی مثال خود نمود ناظران را عقل و دل از کف ربود »
عمان سامانی اینجا مصیبت را محراب عشق معشوق می‌داند.
ج) فصل سوم – تأویل آیات منتخب (حدود ۲۰۰ بیت) – هر زیرعنوان بخش شامل نام آیه و تفسیر باطنی آن است.
مثلاً «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ» تبدیل به شرحی از کرامت انسانی در سلوک و جایگاهی که عاشوراییان برای انسان قائل شدند.
د) فصل چهارم – مراتب سلوک و اختتام (۱۸۵ بیت) – اینجا فقر، فنا، بقا و ما بعد آن را مرحله به مرحله تعبیر می‌کند. اختتامیه با بندی حماسی که همه بخش‌ها را به هم گره می‌زند، به پایان می‌رسد:
«خواهرش بر سینه و بر سرزنان رفت تا گیرد برادر را عنان »
«سیل اشکش بست بر شه، راه را دود آهش کرد حیران، شاه را»
5.مضامین کلیدی و مثال‌های تأمل‌برانگیز
- عشق الهی و فنا در معشوق – عشق نقطه آغاز و فنا فی‌الله نقطه عروج. بیت نمونه:
چون جمال بی مثال خود نمود ناظران را عقل و دل از کف ربود
- وحدت وجود – عمان سامانی جهان را آینه‌ای از حق می‌داند و همه موجودات را جلوه‌های تجلی ذات.
- حزنِ عاشورا به‌مثابه پالایش – اندوه امام حسین (ع) و یارانش، واسطه‌ای‌ست برای گشایش چشم دل؛ هر قطره اشک عاشورایی، شاهدی بر بی‌کران حق است
- پیوند عاشورا و تفسیر قرآنی – هر بخش عاشورایی با مراجعه به آیه‌ای از قرآن پیوند می‌خورد؛ روشی که کمتر در ادبیات شعری تجربه شده است.
6.زبان، قلم و جاذبه بیانی- سادگی آگاهانه:
واژگان روزمره در کنار ترکیبات کلاسیک – تصویرپردازی نافذ: استعاره از طبیعت (باد، باران، کوه) برای انعکاس حالات روحی – لحن متغیر: گاه روایی و داستانی، گاه مستقیم و پراحساس – ساختار میان‌متنی: نقل قول از متن قرآن و امامان، سپس تأویل شاعرانه
این ویژگی‌ها باعث شده «گنجینة الاسرار» به‌راحتی در جلسات ادبی و محافل معنوی خوانده و بحث شود.
7.جایگاه ادبی و مقایسه با متون کلاسیک در کنار مولوی و عطار، عمان سامانی سه ویژگی منحصر به فرد دارد:
– تلفیق حماسه عاشورا با عرفان تجریدی
– تأویل قرآنی در قالب شعر
– زبان معاصر که خواننده جوان را جذب می‌کند
این امر باعث شده اثر او در دوره معاصر به‌عنوان پلی میان ادبیات کلاسیک و نیاز معنوی امروز مطرح شود.
8.پادکست صوتی «گنجینة الاسرار» در رادیو سامان
رادیو سامان در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، 14 قسمت از پادکست «گنجینة الاسرار» را منتشر کرد:
– ۱۵–۲۰ دقیقه قرائت روان هر بخش
– دسترسی در وب‌سایت و اپلیکیشن‌های پادگیر
این مجموعه تا کنون بیش از ۶ هزار بار شنیده و در شبکه‌های اجتماعی با استقبال زیادی مواجه شده است.
9.فواید و کاربردهای امروزین
– منبع آموزشی برای کلاس‌های ادبیات و عرفان
– محتوای غنی برای پادکست‌ها و برنامه‌های رادیویی
– راهنمای عملی برای سلوک معنوی فردی
– الهام‌بخش شاعران و ادیبان جوان
10.جمع‌بندی
«گنجینة الاسرار» عمان سامانی دریچه‌ای‌ست به اعماق عرفان و حماسه.
همین حالا:
– متن کامل مثنوی را دانلود کنید
– پادکست صوتی رادیو سامان را بشنوید
– برداشت‌هایتان را در کامنت با ما در میان بگذارید تا در مقاله بعدی به نقد و بررسی آنها بپردازیم
